Śródziemie jest mało średniowieczne. Świat Tolkiena przypomina scenerię skandynawskich sag czy walijskich legend, które formalnie dzieją się po upadku Rzymu – ale kiedy myślę „średniowiecze”, moje pierwsze skojarzenia to nie wikingowie i celtyccy bardowie, tylko rycerze, mieszczanie, chłopi i święty Graal. Zacząłem się zastanawiać, jak wyglądałoby Śródziemie inspirowane „Boską komedią”, a nie Nibelungami.
Mordor
W średniowiecznym Śródziemiu Mordor to piekło, ale również to ziemie jałowe, przez które podróżowali rycerze Okrągłego Stołu. To puszcza, a nie pustynia (choć znajdzie się tam klika jezior ognia i surrealistycznych budowli). To kości chrupiące pod nogami, kamienie z groźnymi inskrypcjami, zamki szalonych rycerzy. Zło nie jest zorganizowane i nie jest armią Hitlera. Mordor zamieszkują:
– diabły-arystokraci, piekielni rycerze, o zwierzęcych głowach w kapeluszach z piórami, z dworami, pojedynkami i fantazją. Takie są Nazgule.
– diabły-mnisi, ze zwierzęcymi pyskami sterczącymi z kapturów habitów. Prowadzą ponure procesje beznamiętnych, półmartwych wiernych.
– diabły z Boscha, radosne, zwierzęce, siejące spustoszenie i torturujące dla zabawy – niektóre nawet nie szkodzą nikomu, tylko grają, śmieją się do siebie i oddają niezrozumiałym rozrywkom.
Orkowie to diabły, które przybrały cielesną postać, a Balrog jest diabłem szczególnie potężnym. Czyli pod tym względem – bez wielkich zmian względem oryginału.
Do Mistrza mego tuliłem się cały,
Nieodwracając oczu od ich twarzy,
Które nic w sobie dobrego niemiały:
Na dół spuszczone nieśli rohatyny,
A jeden rzecze drugiemu: „Chcesz może,
Żebym go w kuper połechtał tym hakiem?“
— „Tak! zawołali, wpakuj mu go dobrze!“
– „Boska komedia”
Sauron mógłby być szczególnie dostojnym diabłem – Asmodeuszem czy Mefistofelesem – ale to zbyt zgrane. Lepiej zmniejszyć skalę; niech głównym antagonistą nie będzie książę demonów zagrażający całemu światu, tylko względnie lokalne utrapienie, czarnoksiężnik, który oszukał śmierć i posiadł moc rozkazywania diabłom.
Pełno tam wróżków i czarownic koło Chmielnickiego, ci tyle mu dyabłów do usług posprowadzali, iż on nimi jak chłopami robi. Spać idzie, to mu dyabeł musi buty ściągać; szaty mu się zakurzą, to je dyabli ogonami trzepią, a on jeszcze gdy pijany, tego lub owego w pysk, że to — powiada — źle służysz!
– „Ogniem i mieczem”
Czarodzieje
Nie ma Istari, czarodzieje nie są aniołami. To uczeni, mędrcy, magowie, magistrzy, alchemicy, astronomowie. Mistrzowie sztuk wyzwolonych. Są jak Paracelsus i Twardowski. Jak papież Sylwester II, który konstruował astrolabia i stworzył mechaniczną głowę, która odpowiadała na pytania. Ich moc magiczna to nie czarnoksięstwo, lecz przedłużenie nauki i znajomość tajemnych zależności ukrytych w świecie. A Saruman to Faust, któremu nauka przestała wystarczać, który został demonologiem i ma diabły na swoje usługi.
Elfy
W miejscu elfów są ci, którzy żyją zanurzeni w życiu duchowym i w wieczności. Mądrzy mistycy, pustelnicy, mnisi, a przede wszystkim mniszki, Panny Graala. Iluminujące księgi, chroniące wiedzę przed zapomnieniem. Zapominam o stereotypach ponurych inkwizytorów – rolę elfów zagrają duchowni wyraźnie stojących po stronie Dobra, przypominający najpiękniejszych ludzi, jakich znam.
Mistycy nie są aniołami (aniołów nie spotyka się na co dzień, a elfy w Śródziemiu – owszem), ale są blisko; ich jasne spojrzenia zdradzają wewnętrzne piękno. Niektórzy z nich lewitują, czasem światło tworzy wokół ich głów aureole. Odpływają na Zachód jak święty Brendan – nie po to, żeby odejść ze świata, ale żeby odkrywać, szukać nowych przygód, szerzyć dobro.
Elrond jest mnichem, tak jak u Tolkiena gościnnym, otwartym, z przyjaciółmi wśród rycerzy i magów. Rivendell to opactwo jak Sankt Gallen, bliskie ideału i przypominające o raju. Glorfindel jest aniołem. Arwena jest goszczącą w klasztorze księżniczką – mądrą, świętą, a może też, jak damy z powieści rycerskich, uczoną w magii. Galadriela jest królową Graala. Dwór Thranduila to klasztor z Monachomachii, dominikanie z dowcipu („tylko polują i polują”). Legolas nie strzela z łuku, jest dyplomatką, uzdrowicielką i gońcem. Biega po śniegu dzięki lewitacji. Jest równie kozacka, jak w książkach.
Krasnoludy
Rolę krasnoludów grają rzemieślnicy. Zrzeszeni w bractwa, gildie i sekretne stowarzyszenia, z tradycjami i tajemnymi znakami, z hierarchią terminatorów, czeladników i mistrzów. Nawet w podłym rymarzu jest iskra rzemieślniczego etosu – pragnienie, choćby skryte, tworzenia rzeczy przydatnych oraz pięknych, majstersztyków.
Wezmę Wieliczkę; zapomnę o przaśności i skupię się na podziemnych salach i jeziorach. Taka jest Moria – mekka rzemieślników, arcydzieło kamieniarzy, górników, rzeźbiarzy. Podziemna katedra, teraz zajęta przez Zło.
Z rąk zrzeszonych w cechy rzemieślników wychodzą urządzenia, mechanizmy, drugie dna, ukryte przejścia. Kolczugi z tysięcy starannie wykonanych pierścieni. Wykucie zbroi, hełmu albo miecza to podróż, a ostateczny kształt broni lub pancerza, równocześnie praktyczny i ozdobny, kryje całą historię. Rzemieślników tylko parę kroków dzieli od alchemii.
Śpiewają równie dobrze jak w ścieżce dźwiękowej Howarda Shore, a rozmawianie z krukami jest ich rodzinnym sekretem.
Żołnierze broniący rzemieślniczych miast to mieszczanie, którzy walczyli i zwyciężali z rycerstwem i książętami. Krzepcy, pewni siebie, skromni i skuteczni; jeśli polubią smak wojny, tworzą najemne kompanie, na których można polegać.
Hobbici
Hobbici to waganci. To kłusownicy, aktorzy, żonglerzy, Wesoła Kompania Robin Hooda. To kolędnicy w maskach i przebraniach. Maski i przebrania wywodzą się z jakichś zapomnianych wierzeń – pewnie gdzieniegdzie są one wciąż żywe i można tam napotkać drużyny wojowników przebranych za turonie.
W średniowiecznym Śródziemiu raczej nie ma Shire, ale jest wiele miejsc zbyt nieważnych, by zajmowali się nimi władcy i by toczono o nie wojny. Może omijają je nieszczęścia, a może po szeregu klęsk i zaraz ocalali mieszkańcy nauczyli się, jak żyć chwilą. Dla wagantów któregoś roku karnawał po prostu się nie skończył.
Bilbo to Marie de France, Chretien de Troyes albo Chaucer, gestalt, człowiek światowy, z pogranicza kultury wysokiej i karnawałowej. A może to Don Kichote? W każdym razie Sam to Sancho Pansa. Frodo to Głupiec z kart tarota. Merry i Pippit to utracjusze z podrzędnej szlachty albo żacy (co oznacza, że wiedzą trochę o nauce, w tym może – o magii).
To nie Warhammer, gdzie na wszystko patrzy się z perspektywy inkwizytora; to pijacy i żarłoki uratują świat.
Ludzie
Gondor to królestwa krzyżowców i Zakon Krzyżacki. Jego członkowie dzielą z Gondorczykami waleczność, oddanie dobrej sprawie i honor, a również tendencje do monumentalnej, symbolicznej architektury. Ponieważ ich wrogiem są diabły, a nie ludzie, a na toczonych przeciw Złu wojnach nie ma wielkich bogactw do zdobycia czy cywili do łupienia, są to krzyżowcy w wydaniu mało bestialskim. Pomimo tego, czai się w nich zepsucie – efekt urażonych ambicji, braku umiaru i opamiętania, chciwości, gniewu, poczucia wyższości. Wewnętrzne spory i złe decyzje, prowadzące do tragicznych klęsk i utraty ziem.
Waganci przyznają, że służą własnemu brzuchowi i nie krzywdzą nikogo, a czasem są zdolni do wielkich czynów. Krzyżowcy mają na ustach Sprawiedliwość i Obowiązek, nie przyznają się do pobłażania sobie, więc grzeszą skrycie i wypaczają ideały.
Rolę Rohanu gra reszta świata. Społeczności, które się nie wyróżniają i pozostają tłem dla zakonów rycerskich, wagantów i czarodziejów. Społeczności są rozrzucone i odizolowane, a władza jest skłócona, nieskuteczna, chora. Zinfiltrowana przez zło, gubiąca się w drobnych intrygach. Zbyt niezorganizowana, by na większą skalę uciskać chłopów. Drużynnicy i zaściankowi, ubodzy rycerze są lekkozbrojni, nie ubierają się paradnie i polują na diabły. Chłopi i kobiety w razie potrzeby sięgają po miecz. Nie ma miast, a zamki buduje się z drewna. Zagrożeniem nie jest system, tylko jednostki (wróg wewnętrzny) i diabły czy umarli (wróg zewnętrzny). Theoden zostaje bez zmian. Eowina nie jest księżniczką, przeżyła ciężkie życie i ma mnóstwo historii do opowiedzenia.
Cała reszta
Umarli to klekoczące szkielety. Poza Ścieżką Umarłych są też Wsie Umarłych, Lasy Umarłych, Pola Umarłych… Umarli zabijają ludzi. Dobrze się bawią. Nie można ich zabić – zniszczeni powracają – lecz czasem odchodzą na zawsze.
Olbrzymy przypominają głupie trolle z Hobbita, a również – Gargantuę i Pantagruela. Gdzieś tam jest król olbrzymów, żarłok i filozof.
Nie ma krajów Easterlingów i Haradrimów. Są pojedynczy źli władcy i ich łupieżcze bandy. Raubritterzy, zdradzieccy rycerze. Zamiast mumakili prowadzą do bitwy smoki.
Wargowie to wilki. Nie mówią, ale są inteligentne. Atakują z ciemności jak Obcy. Zdarzają się wśród nich wilkołaki.
Rolę entów grają duchy lasu, wyglądające jak ludzie. Brodaci starcy i baby jagi otoczone przez zwierzęta. Nie ma ich wiele, to nie cały lud. Drzewiec wchodzi do Isengardu z workiem nasion, które rozrzuca, a wroga twierdza zarasta lasem.
W lasach żyją jednorożce, gryfy, dziwne ptaki, kameleopardy. Dość liczne, żeby można je było często spotykać, dość rzadkie, żeby nie były stałym zagrożeniem.
Tom Bombadil to Falstaff i Zagłoba, wielki żarłok i pijak, silny i dobry człowiek.
Dunedainowie to zakonspirowani templariusze lub rycerze Graala. Podejrzani i dziwni, ale wierni ideałom. Pod znoszonymi płaszczami kryją zakonne znaki. Nie działają w dziczy, tylko wśród ludzi. Są ubodzy i silni.
Pierścienia nie ma. Wyprawa to pielgrzymka na ziemie jałowe, do ukrytego tam sanktuarium. Powtórzenie drogi Mesjasza potrzebne, by odżył pielgrzym – i by odżył świat.
Średniowieczne Śródziemie jest anarchiczne i szalone i nie traktuje siebie zbyt poważnie. W końcu i tak doczesność to drobnostka.
